Relacje nauka – biznes w opinii pracowników uniwersytetu. Oczekiwania kontra rzeczywistość.

Wprowadzenie

Na problem właściwego wykorzystania potencjału zasobu kadrowego uczelni wyższych w Polsce zwraca się uwagę od co najmniej kilkunastu lat. Dominującymi kontekstami usytuowania rozważań nad modelami współpracy jednostek naukowych z otoczeniem gospodarczym stały się innowacyjność, rozwój gospodarczy i technologiczny, realizacja projektów B+R, komercjalizacja badań. Oczekiwania zacieśnienia współpracy międzysektorowej nauki i gospodarki artykułowane są zarówno ze strony krajowych ośrodków, przede wszystkim centralnych organów władzy publicznej oraz think tanków, jak i od organów Unii Europejskiej. Poszukiwane są rozwiązania oraz instrumenty, które nakłonią do, intensywniejszego niż dotychczas, pozyskiwania przez jednostki naukowe partnerów (przedsiębiorców) chętnych do nawiązania współpracy oraz vice versa przedsiębiorców zainteresowanych kooperacją z sektorem nauki. Kierunek myślenia strategicznego przekładający te oczekiwania na potwierdzone przykłady, odnajduje je w działalności niektórych polskich uczelni, gdzie dominują techniczne, ścisłe, przyrodnicze, czy medyczne obszary wiedzy naukowej. Natomiast w zakresie funkcjonowania uniwersytetów z rozbudowanymi obszarami wiedzy humanistyczno-społecznej szczególnie zauważalne są problemy z ustaleniem bezpośrednich ról, jakie miałyby one pełnić na rzecz rozwoju gospodarki i działań proinnowacyjnych. Oczywiście można znaleźć pozytywne przykłady systemowego pobudzania współpracy obejmujące inicjatywy w całym kraju. Za takie można uznać m.in. projekty zrealizowane w perspektywie finansowej 2007–2013 w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL), działanie 8.2.1. Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw (Portal Innowacji PARP), które obejmowały staże pracowników naukowych w przedsiębiorstwach i przedsiębiorców na uczelniach wyższych. Projekty te przyczyniały się jednak dużo bardziej do pobudzania indywidualnych strategii rozwoju zawodowego, niż wsparcia trwałych zmian strukturalno-organizacyjnych w uczelniach wyższych.

Na przyczyny i ograniczenia, wpływające na niezadowalającą kondycję tak polskiej nauki, jak i gotowość do współpracy uczelni z sektorem gospodarki, zwracały uwagę trzy zespoły przygotowujące w 2016 roku dla Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego propozycje założeń do tzw. ustawy 2.0 2 . Wskazane zostały m.in.: brak dywersyfikacji źródeł przychodów uczelni i niski udział środków pozabudżetowych (Izdebski, 2016), niską gotowość do akceptowania coraz ściślejszych związków między instytucjami szkolnictwa wyższego a ich otoczeniem gospodarczym, która wiąże się z redefinicją kultur, norm i wartości akademickich (Kwiek, Antonowicz, Brdulak i inni, 2016, s. 77), jak też niepodejmowanie działań w zakresie optymalizacji kapitału intelektualnego i zwiększania jego produktywności (Radwan, 2016, s. 4). Oczekiwania względem reformy nauki i szkolnictwa wyższego w Polsce dotyczą osiągnięcia stanu, w którym uczelnie odejdą od realizacji celów typowych dla uniwersytetów II generacji, typu humboldtowskiego, i zmienią się w uniwersytety III generacji. Działalność naukową prowadzoną lokalnie (na poziomie narodowym) i brak zainteresowania wykorzystaniem wytworzonej wiedzy przeciwstawia się konieczności rozbudowania cech kreatywnych i większego zorientowania na współpracę z otoczeniem zewnętrznym i wymianę zasobów.

Z analizy wyników badań empirycznych, zrealizowanych m.in. wśród pracowników jednostek naukowych, które dotyczyły doświadczeń współpracy na linii nauka (uczelnie wyższe) — biznes wynika, że opisano głównie przypadki pochodzące z kilku województw: lubelskiego, łódzkiego, mazowieckiego, śląskiego, wielkopolskiego 3 . Autor publikacji, realizując kwerendę, nie dotarł do badań obejmujących inne regiony, w tym Dolny Śląsk, co pozwala stwierdzić, iż poczynione przez Autora ustalenia badawcze dostarczają dodatkowych informacji w zakresie omawianej problematyki.

Biorąc powyższe pod uwagę, za główny cel artykułu przyjęto ustalenie i wyjaśnienie, w oparciu o uzyskane dane empiryczne ze zrealizowanego sondażowego badania opinii pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego, jakie są przyczyny podejmowania lub niepodejmowania współpracy z przedsiębiorcami (biznesem). Uzyskane odpowiedzi posłużyły ponadto analizie i zdiagnozowaniu, zarówno na poziomie indywidualnym oraz na poziomie instytucjonalnym, poziomów i potencjału współpracy pomiędzy kadrą naukowo-dydaktyczną, włączając doktorantów, a otoczeniem gospodarczym.

Konceptualizacja i operacjonalizacja badania

W założeniach teoretycznych, jak też w interpretacji uzyskanych wyników, posłużono się teorią racjonalnego wyboru (Coleman, 1994; Becker, 1990), której główne elementy sprowadzają się do uznania, że: 1) głównym aktorem podejmującym decyzje jest jednostka, 2) jednostki dokonują celowych wyborów, zgodnie z tym, co jest dla nich najlepsze i użyteczne, 3) w zachowaniach ekonomicznych, i częściowo społecznych, jednostki kierują się interesem własnym, opartym na kalkulacji kosztów i korzyści.

W oparciu o ramy teoretyczne, przestudiowaną literaturę źródłową oraz własne obserwacje krytyczne przyjęto następujące hipotezy:

H1. Jeśli pracownicy Uniwersytetu Wrocławskiego podejmują się współpracy z przedsiębiorcami, to robią to z pominięciem uczelni.
H2. Współpraca z biznesem jest związana z uzyskiwaniem korzyści indywidualnych pracowników i jest dobrze oceniana.

Ze względu na przyjęty cel badawczy oraz konieczność weryfikacji hipotez zdecydowano się na przeprowadzenie badania ilościowego w oparciu o wykorzystanie technik i metod badawczych z dziedziny nauk społecznych.

Podejście empiryczne umożliwi obserwacje określonych cech i ustalenia faktograficzne, jak też wyjaśnienie przyczyn podejmowania lub niepodejmowania współpracy pracowników nauki z biznesem.

Pozyskanie materiału badawczego odbyło się poprzez realizację dwóch pomiarów zrealizowanych na całej populacji pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego. Plan badania składał się z kilku etapów: 1) konceptualizacja i stworzenie narzędzia pomiarowego 4 ; wykorzystano technikę sondażową z użyciem autorskiego kwestionariusza ankiety, która dostępna była online 5 (metoda web-based survey), 2) realizacja dwóch fal 6 dystrybucji bezpośredniej zaproszenia do udziału w badaniu ankietowym w formie wiadomości email do wszystkich pracowników naukowo-dydaktycznych uczelni i doktorantów tj. łącznie do 3547 osób z 10 wydziałów 7 , 3) zbieranie wyników i monitorowanie prawidłowego przebiegu pomiaru, 4) agregacja, selekcja i rafinacja danych.

W wyniku przeprowadzenia dwóch pomiarów z użyciem kwestionariusza ankiety osiągnięto blisko 11% odsetek wypełnienia odpowiedzi (tj. 385 ankiet), co jest bardzo dobrym wynikiem. Z metodologicznego punktu widzenia dołożono wszelkiej staranności, by proces badawczy dostarczył wiarygodnych danych. Uznać przy tym należy, że badanie nie jest w pełni reprezentatywne dla populacji pracowników uniwersytetu ze względu na różną wielkość kwot badanych, reprezentujących zróżnicowane w swej specyfice badawczej wydziały. Zbiór danych jest nieparametryczny, jednocześnie grupa badawcza jest nieheterogeniczna, zarówno ze względu na wiek, posiadany stopień naukowy, czy przynależność do jednostki organizacyjnej. Analiza uzyskanych odpowiedzi pozwala jednak, przy pełnej świadomości Autora w zakresie ograniczeń możliwości ekstrapolacji wyników, tak na populację ogółu pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego, jak i uczelni wyższych w Polsce, na zastosowanie pewnych uogólnień i wyciąganie wniosków w oparciu o analizy statystyczne prowadzone przy wsparciu testów nieparametrycznych i porównywanie rozkładu częstości obserwowanych cech.

Wyniki badania⁸

W pierwszej części kwestionariusza ankiety zastosowano dwa pytania filtrujące, mające na celu uzyskanie odpowiedzi wyłącznie od osób, które mają doświadczenia w zakresie współpracy z biznesem. Zapytano po pierwsze o to, czy pracownik otrzymał kiedykolwiek propozycję współpracy, po drugie, czy podjął się tej współpracy. Konstruując pytania, za współpracę nauka–biznes przyjęto za W. Dziembałą i J. Czyżewską-Misztal (2016, s. 166) „różnego typu interakcje, bezpośrednie i pośrednie, formalne i nieformalne, zachodzące między sektorem przedsiębiorstw a sektorem naukowo — badawczym przynoszące obopólne korzyści (…), przejawiając się różnorodnymi formami”.

Z uzyskanych odpowiedzi (patrz rysunek 1 i rysunek 2) wynika, że około 40% pracowników potwierdza kontakty z biznesem. Czy mają one charakter trwały, czy okazjonalny? Z analizy deklarowanej częstotliwości kontaktów wynika, że w tej grupie respondentów w ostatnim roku około 1/3 nie współpracowała z przedsiębiorcami, zaś kolejna 1/5 współpracowała sporadycznie, tj. raz w roku. Pozostali respondenci stanowią grupę stale współpracującą, stanowiącą 1/5 odpowiedzi oraz współpracujących kilkukrotnie.

Okoliczności nawiązania współpracy wskazują jednoznacznie na niewielki udział macierzystego środowiska pracy, na poziomie wydziału czy całej uczelni, jak też otoczenia zewnętrznego naukowców, w którym potencjalnie może dochodzić do kojarzenia z biznesem, np. w klastrach, w ramach aktywności Instytucji Otoczenia Biznesowego, czy agencji rządowych. Jak ilustrują dane na rysunku 3 do współpracy dochodzi bezpośrednio, czy to przez samodzielny kontakt pracownika z przedsiębiorcą (najwięcej przypadków), czy rozwiązanie odwrotne, ewentualnie poprzez osobę z uczelni już współpracującą z biznesem. Jednocześnie z przeprowadzonej analizy krzyżowej wynika, że znajomość zarówno funkcjonujących instytucji otoczenia biznesu (IOB), jak i rozumienie samego pojęcia 9 jest na bardzo niskim poziomie. Niemal połowa badanych pominęła odpowiedź na to pytanie, a zaledwie co dziesiąta osoba udzielająca odpowiedzi przyznała, że zna takie podmioty z terenu Wrocławia lub Dolnego Śląska.

Współpraca z przedsiębiorcami ma charakter przede wszystkim lokalny i regionalny. Na pierwszym miejscu respondenci wskazali na pochodzenie przedsiębiorców z terenu Wrocławia i powiatu wrocławskiego, następnie Dolnego Śląska. Około jedna trzecia wskazała na inne regiony lub miasta w Polsce. Współpracę z firmą z zagranicy podjęło 15% ankietowanych. Dla rozwoju gospodarczego, w ujęciu regionalnym, ma to istotne konsekwencje, gdyż pokazuje, że potencjalne korzyści współpracy międzysektorowej odczuwalne będą na poziomie centrów regionalnych. Taki stan wpisuje się w ustalenia badaczy z Wielkiej Brytanii (Laursen, Reichtein, Salt, 2011), którzy wykazali, że bliskość geograficzna uczelni wyższych i biznesu wpływa dodatnio na skłonność i prawdopodobieństwo podejmowania współpracy.

Respondenci, którzy zadeklarowali brak współpracy, zostali poproszeni o podanie przyczyn niepodejmowania współpracy. Główne przyczyny (porównaj rysunek 4) dotyczą braku związków specjalizacji naukowej z potrzebami przedsiębiorców, co wiąże się również z niełączeniem takiej współpracy z rozwojem kariery zawodowej lub zwykły brak potrzeby, tak oddolnej, własnej, jak i odgórnej, instytucjonalno-organizacyjnej. Co czwarty ankietowany dostrzega problem po stronie przedsiębiorców, którzy zdaniem badanych nie wykazują chęci współpracy. Podobne przyczyny zauważał w swoich badaniach 10 D. Trzmielak (Trzmielak, 2015), twierdząc, że w przypadku Polski istotne znaczenie ograniczające możliwości współpracy to: brak partnerów po stronie przedsiębiorców, brak potrzeby współpracy, brak związków między prowadzonymi pracami a potrzebami firm.

Analizując udzielone odpowiedzi w formie otwartej, zwraca uwagę poruszanie przez respondentów spraw kardynalnych, dotyczących istoty uczelni wyższej z jednej strony, z drugiej zaś determinantę dopasowywania się do logiki działania systemu. Ilustracją takiego podejścia są poniższe wypowiedzi:

„Praca naukowa na uniwersytecie ma charakter przede wszystkim poznawczy, bezinteresowny”, „Biznes nie potrzebuje badań podstawowych”, „Nie jest to konieczne w karierze zawodowej, a może okazać się wręcz szkodliwe — zaangażowanie czasu w pracę nad tematami, które nie przełożą się na powstanie publikacji naukowych, będących podstawą oceny pracownika”.

Niektóre odpowiedzi odnoszą się z kolei do barier współpracy. Przywoływane przez respondentów bariery znajdują przyczyny przede wszystkim w odmiennej specyfice funkcjonowania nauki i biznesu: „Inna logika myślenia biznesmenów i naukowców”, „Odbiorcy oczekują zazwyczaj szybkiego, taniego rozwiązania lokalnego problemu”, „Oczekiwanie zbyt szybkich efektów (współ) pracy”. Zdaniem naukowców pokutuje też fałszywy wizerunek nauk społecznych i humanistycznych: „Ciągle się słyszy, że nauki społeczne nie nadają się do współpracy z biznesem”, „Niedocenianie humanistów jako potencjalnych partnerów biznesowych. Ten obraz jest kształtowany w dużej mierze przez massmedia, ale również przez MNiSW”.

Wewnętrzne i zewnętrzne bariery współpracy w relacjach nauka–biznes, występujące zarówno po stronie uczelni wyższych, jak i firm, są w Polsce szerzej znane, zostały zidentyfikowane i opisane w licznych źródłach naukowych i tych o charakterze popularno-naukowym 11 . Pozwala to przypuszczać, że świadomość indywidualna decydentów, polityków, ekspertów, naukowców, jak i zbiorowa organów władzy publicznej, odpowiedzialnych za politykę gospodarczą, politykę innowacyjności, czy politykę naukową opiera się na udokumentowanych źródłach. W ostatnich latach potwierdzono występowanie wielu czynników o charakterze systemowym, czy strukturalnym, powodujących inercję i brak możliwości dokonania zmian na polu współpracy międzysektorowej.

Czy biorąc powyższe przyczyny za podstawę dalszych rozważań, można dostrzec zatem potencjalną przestrzeń, w której mogłoby nastąpić poszerzenie współpracy? Respondenci zostali poproszeni o określenie poziomu zainteresowania interesariuszy wewnętrznych i zewnętrznych uczelni współpracą z biznesem na 4-punktowej skali. W świetle odpowiedzi widocznych na rysunku 5, grupą najbardziej rokującą są studenci i doktoranci, których zainteresowanie jest wysokie bądź średnie, dostrzegane jest jednocześnie ambiwalentne podejście władz uniwersytetu oraz pracowników naukowo-dydaktycznych, gdzie rozkład odpowiedzi wskazujących na zainteresowanie lub jego niski poziom lub brak wypada w mniej więcej równych częściach. Konsekwentnie, przeważają opinie o niskim poziomie zainteresowania lub jego braku po stronie przedsiębiorców i pracowników firm.

Z badań sprzed ponad dekady, wykonanych na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wynika, że przedsiębiorcy i naukowcy korzyści ze współpracy postrzegają inaczej 12 . Czy podobnych odpowiedzi udzielili pracownicy Uniwersytetu Wrocławskiego? Uczestnicy badania zostali poproszeni o zaznaczenie i rangowanie w kolejności maksymalnie trzech korzyści wynikających ze współpracy z biznesem. Możliwe odpowiedzi zawarto w kafeteriach (patrz tabela 1): w pierwszej kolumnie uwzględniono korzyści indywidualne, dla pracownika, jak też pośrednio korzyści instytucjonalne, dla uczelni; w drugiej kolumnie zawarto możliwe korzyści dla biznesu, w trzeciej zaś znalazły się odpowiedzi odnoszące się do bezpośrednich korzyści dla uczelni.

Najwyższe pozycje wśród odpowiedzi dotyczących korzyści dla pracownika wskazują jednoznacznie na zaspokajanie potrzeb podstawowych, tj. uzyskanie dodatkowego wynagrodzenia oraz możliwości zdobycia umiejętności praktycznych, jak też weryfikację „teorii w praktyce”, czyli skonfrontowanie własnej działalności naukowo-dydaktycznej z potrzebami otoczenia. Problem niedofinansowania nauki w Polsce, w tym niski poziom wynagrodzeń, znajduje potwierdzenie w odpowiedziach respondentów. Do współpracy z biznesem przyczynia się najbardziej pauperyzacja pracowników i konieczność poszukiwania dodatkowych źródeł dochodów. Korzyści, które mogłyby przyczynić się do rozwoju naukowego, np. wypracowania i transferu technologii, czy realizacji projektów B+R znalazły się na poślednim miejscu.

Jak postrzegane są potencjalne korzyści dla biznesu? Ankietowani dostrzegają prakseologiczny wymiar działalności biznesu i racjonalność działania przedsiębiorców, gdyż jako pierwszą korzyść widzą możliwość rozwiązania konkretnego problemu. Wysoka pozycja odpowiedzi dotyczących transferu wiedzy wydaje się potwierdzeniem postrzegania uczelni jako miejsca, gdzie wiedza jest gromadzona, następnie — poprzez pracowników — przekazywana poza uniwersytet.

To zdecydowanie wpisuje się w tradycyjne rozumienie roli uczelni wyższych II generacji. Na dalszych miejscach wskazań znalazły się m.in. rozwój kompetencji pracowników, podniesienie konkurencyjności, wzrost innowacyjności. Bolączką wielu konkursów na finansowanie działalności B+R jest niewielkie zainteresowanie, wynikające m.in. z niskiego poziomu sieciowania kontaktów jednostek naukowych z przedsiębiorcami, co potwierdza zaledwie 8,7% odpowiedzi afirmujących korzyści dla biznesu, wynikające z aplikowania w konkursach.

Ankietowani poproszeni zostali także o zaznaczenie korzyści dla uczelni, które mogą wynikać ze współpracy z biznesem. Pytanie zostało skierowane do wszystkich respondentów, bez filtrowania osób, które mają doświadczenia współpracy z biznesem. Do pięciu głównych korzyści zaliczono: dodatkowe możliwości rozwoju pracowników, dostosowanie programów nauczania do potrzeb rynku pracy, organizację praktyk i staży dla studentów, transfer wiedzy oraz wspieranie komercjalizacji wyników badań. Na odległych miejscach znalazły się odpowiedzi dotyczące korzyści długofalowych, pozytywistycznych, jak kształtowanie postaw przedsiębiorczych, proinnowacyjnych. Nisko oceniono także możliwość transferu technologii.

W dalszej końcowej części artykułu, omówione zostaną obszary współpracy pracowników uczelni z przedsiębiorcami (zobacz tabela 2 i rysunek 6).

Diagnozę potencjalnych obszarów oparto na czterech, naturalnych, filarach działalności: 1) nauczaniu, 2) organizacji, 3) badaniach, 4) rozwoju. Można przyjąć, że z punktu widzenia uwarunkowań wewnętrznych poszczególnych jednostek naukowych, ich profil działalności ograniczy możliwości realizacji współpracy we wszystkich obszarach. W szczególności wobec uczelni nietechnicznych może występować przewaga obszarów 1 i 2 nad 3 i 4.

Analiza uzyskanych odpowiedzi pozwala stwierdzić, iż wśród respondentów przeważa kilka aktywności o charakterze ekspercko-doradczym oraz dydaktycznym, w dalszej kolejności organizacyjnym. Odsetek odpowiedzi, uwzględniający wspólne przedsięwzięcia mające charakter rozwojowy lub badawczy jest niski. Ekspertyzy, doradztwo, czy szeroko pojmowany transfer wiedzy nie musi wiązać się z działalnością typowo badawczą, innowacyjną, czy prowadzeniem badań naukowych i późniejszą komercjalizacją wyników. Biorąc pod uwagę, iż deklarowano współpracę z biznesem poza ramami instytucjonalnymi uczelni, głównie w oparciu o wypracowane indywidualne kontakty, to wymieniane obszary współpracy potwierdzają to zjawisko.

Zdaniem badaczy, którzy analizowali współpracę przedsiębiorstw i szkół wyższych w regionie mazowieckim (Poznańska i inni, 2012), projekty typowo innowacyjne i badawcze wymagają systematyczności. Tymczasem, czego dowodzą inne badania ośrodków akademickich (Emerling, Orlińska, Węsierska, 2010), najbardziej popularne formy współpracy obejmują działania sporadyczne, cechujące się brakiem ciągłości podejmowanej współpracy. Kolejność i preferencja określonych odpowiedzi przez ankietowanych pracowników UWr. wpisuje się nadal w ten sposób utrzymywania relacji z biznesem.

Jaką najlepszą postać mogą przyjąć rozwijające się relacje nauka-biznes w uczelni? Preferowane formy współpracy z biznesem, które sprawdzają się lub sprawdzą w uniwersytecie, to według koło połowy respondentów staże i praktyki zawodowe oraz konsultacje eksperckie. Co trzeci badany uważa, że są to projekty B+R, programy stypendialne, i kursy specjalistyczne. Najmniej wskazań uzyskały odpowiedzi odnoszące się do organizacji konferencji i seminariów.

Podsumowanie

Testując hipotezy w oparciu o analizę udzielonych odpowiedzi, uznać należy iż:

Hipoteza H1. Jeśli pracownicy Uniwersytetu Wrocławskiego podejmują się współpracy z przedsiębiorcami, to robią to z pominięciem uczelni została potwierdzona, gdyż większość ankietowanych, która deklaruje współpracę z biznesem, potwierdza, że nawiązuje kontakty poza ramami instytucjonalnej współpracy m.in. poprzez samodzielny kontakt z przedsiębiorcą lub vice versa, ewentualnie poprzez innych pracowników, którzy znają przedsiębiorcę. Wysoka zdolność adaptacji pracowników nie stawia uniwersytetu w roli niezbędnego pośrednika. Jeśli pracownicy dostrzegają wysokie zainteresowanie relacjami biznes–nauka, to wskazują bardziej na władze wydziału, niż władze uniwersytetu. Czy można określić przyczyny tego stanu? Odpowiedź jest złożona.

Istnieją czynniki obiektywne i subiektywne zaistniałej sytuacji, na które zwrócili uwagę ankietowani. Do obiektywnych czynników natury endogennej zaliczyć można biurokratyzację współpracy na uczelni. Do czynników egzogennych, ale subiektywnych, należy brak zainteresowania współpracą ze strony firm i niedoceniana rola współpracy między środowiskami oraz bariery prawne. Barierą wskazywaną przez ponad połowę pytanych jest również słaby przepływ informacji między środowiskami.

Dodatkowym wsparciem dla potwierdzenia hipotezy jest silne przekonanie badanych o posiadaniu wiedzy, która mogłaby być przydatna przedsiębiorcom (64% zgadza się z takim stwierdzeniem) oraz prowadzeniu badań, które mogą być przydatne w środowisku biznesowym (47%) przy jednocześnie bardzo niskim przekonaniu, że w uniwersytecie istnieją rozwiązania instytucjonalne, które ułatwiają nawiązanie współpracy z biznesem. Skoro więc w macierzystej uczelni, lub szerzej, w ramach systemu szkolnictwa wyższego, nie ma korzystnych mechanizmów, to zgodnie z teorią racjonalnego wyboru, jednostki podejmują samodzielne działania, przynoszące im określone korzyści.

2) Hipoteza H2. Współpraca z biznesem jest związana z uzyskiwaniem korzyści indywidualnych pracowników i jest dobrze oceniana również została udowodniona, gdyż wśród głównych przyczyn podjęcia współpracy, pracownicy wskazali osiągnięcie celów finansowych, rozwój osobisty, zdobycie umiejętności praktycznych i powiązaną z tym weryfikację przydatności prowadzonej działalności naukowo-dydaktycznej. Pracownicy widzą oczywiście różne wtórne korzyści dla uczelni, ale dążą przede wszystkim do realizacji własnych celów. Drugoplanowe korzyści dla uczelni są głównie zorientowane zdaniem ankietowanych na proces kształcenia, w mniejszym stopniu na komercjalizację badań, czy realizację projektów B+R.

Niemal trzy czwarte współpracujących z biznesem oceniło dobrze lub bardzo dobrze swoje dotychczasowe doświadczenia. Można więc przypuszczać, że obecne status quo odpowiada pracownikom, a perspektywy odgórnego uruchamiania mechanizmów współpracy z biznesem nie powiodą się, ze względu na dotychczas wyrobione nawyki.

Zrealizowane badanie ankietowe niestety nadal w niewielkim stopniu może pomóc w odpowiedzi na pytanie, czy istniejący w uniwersytecie poziom współpracy uprawnia do twierdzenia, że wiedza naukowa tworzona w ramach sieci powiązań uczelnia–pracownicy–przedsiębiorcy (Lisowska, Ropęga, 2015) jest przekształcana w rozwiązania, zwłaszcza innowacyjne, które są następnie transferowane do gospodarki. Pomimo tego, wydaje się istotna obserwacja, że w 41% zadeklarowanych przypadków współpracy miało miejsce wykorzystanie wyników prac badawczych, co oznacza, że pomimo braku ram współpracy z biznesem pod auspicjami uczelni lub też, mało prawdopodobnej, nieświadomości respondentów, wypracowane w ramach stosunku pracy w uniwersytecie wyniki przekładają się pośrednio na praktykę gospodarczą i rozwój firm.

Z analizy odpowiedzi wynika, że międzysektorowa współpraca może przynieść korzyści głównie w rozwoju zawodowym pracowników, ale też w procesie nauczania i organizacji staży oraz praktyk, a więc dla studentów.

Tymczasem uczelnia, jako instytucja, nie jest postrzegana jako pierwszoplanowy beneficjent, ani też organizator współpracy. Niska kultura przedsiębiorczości oraz słaba zdolność uniwersytetu do instytucjonalnej organizacji relacji z otoczeniem gospodarczym wpisuje się, jak zauważyli eksperci Instytutu Allerhanda (Radwan, 2016) w trudną do przezwyciężenia rozpiętość między zakresem koniecznych zmian, wychodzących naprzeciw wymaganiom państwa, krajowej gospodarki, a przede wszystkim światowym standardom jakości w nauce, a zdolnością do przyjęcia i wdrożenia tych zmian.

W krajowym środowisku naukowym dyskutowane wyzwania stojące przed współczesnym uniwersytetem tworzą długą listę. Do najważniejszych zalicza się: redefinicję lub wierność wobec naczelnej misji, funkcjonowanie dualnej sieci uniwersytetów badawczych oraz nie-uniwersytetów, np. odpowiedników wyższych szkół zawodowych, specjalizacja kształcenia versus utrzymanie kształcenia ogólnego, radzenie sobie z procesami globalizacyjnymi, zwłaszcza z presją konkurencyjną i parametryzacją, zdolność do tworzenia innowacji, powiązanie badań z gospodarką itd.

Każda uczelnia powinna ocenić po pierwsze, jakie posiada obecnie zasoby umożliwiające realizację działań podstawowych, dotyczących procesu kształcenia i aspektów organizacyjnych w oparciu o współpracę z interesariuszami zewnętrznymi, w tym z przedsiębiorcami. Po drugie, konieczne jest, jeśli zmiany w szkolnictwie wyższym mają przełożyć się na większą efektywność nauki polskiej, prześwietlenie dotychczasowej aktywności w części związanej z działalnością badawczo-rozwojową, prowadzonej we współpracy z biznesem, w celu zdefiniowania roli jaką uczelnia ma pełnić względem pracowników lub całych zespołów badawczych. Uniwersytety posiadające rozbudowane profile humanistyczno-społeczne, które aspirują do statusu uniwersytetu badawczego tym bardziej powinny być zorientowane na określenie ram współpracy z otoczeniem, bo z niego mogą płynąć istotne zasilenia, przekładające się na zwiększenie doskonałości naukowej, wychodzenie z „wieży z kości słoniowej”, czy lepszą orientację w realiach zmieniającego się świata.

Przypadek, potwierdzony ustaleniami niniejszego badania, gdy zwycięża pragmatyczna postawa pracowników, którzy sami organizują swoje relacje z otoczeniem gospodarczym, przywołuje oceny socjologów z początków polskiej transformacji lat 90. XX wieku (Giza-Poleszczuk, Marody i Rychard, 1999; Wnuk-Lipiński, 2005). Otóż konieczność przystosowania się do nowych warunków i realiów społeczno-polityczno-ekonomicznych była zbiorem różnych technik zaradczych, których wspólnym mianownikiem była rozbudowana zaradczość społeczna i sytuacyjna.

Czy ta cecha, swoista ścieżka zależności, zdominuje również przyszłość polskich uczelni?

Przypisy

1 Modele wyjaśnia np. K.B. Matusiak (2011). Podstawowe cechy poszczególnych modeli (różnych generacji) uniwersytetu w publikacji zbiorowej pod swoją redakcją pt. Innowacje i transfer technologii — Słownik pojęć. Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, s. 313.

2 Nowa ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, która weszła w życie 1 października 2018 r. nazywana była przez jej autorów lub współautorów jako Ustawa 2.0.

3 Szczegółowy opis badań porównaj m.in. z: Lisowska, R., Ropęga, J. (2015). Współpraca sfery nauki i biznesu z perspektywy funkcjonowania ośrodków akademickich. W: P. Głodek, M. Wiśniewska (red.) Budowa potencjału uczelni wyższej do współpracy z przedsiębiorstwami. Rola scoutingu wiedzy. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 123–140, Dziembała, M., Czyżewska-Misztal, D. (2016). Wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie województwa śląskiego i wielkopolskiego. W: M. Kosała, M. Urbaniec, A. Żur (red.).

Współczesne dylematy badań nad przedsiębiorczością. Przedsiębiorczość Międzynarodowa vol. 2, nr 1. Kraków: Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, s. 165–185, Gola, A., Kaniewska-Pawik, I., Świć, A. (2015). Analiza poziomu współpracy w obszarze nauka–biznes na przykładzie pracowników naukowo-dydaktycznych Politechniki Lubelskiej. W: Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, tom 2. Lublin: Politechnika Lubelska, Katedra Organizacji Przedsiębiorstwa; Instytut Technologicznych Systemów Produkcyjnych.

4 Za narzędzie posłużył kwestionariusz ankiety dostępny online. Jego konstrukcja obejmowała w przeważającej części pytania zamknięte, gdzieniegdzie poszerzonymi pytaniami otwartymi. Zastosowano rangowanie, kafeterie półotwarte, jak i skale, stawiające respondentów w sytuacji konieczności dokonywania wyboru.

5 Ankieta dostępna była w okresie 12–29.03.2018 r. pod adresem www. surveymonkey.com/r/ankietaWNS.

6 Dwie fale zrealizowano w odstępie 2 tygodni w marcu 2018 roku.

7 Łącznie w badaniu wzięło udział 385 osób, w tym niemal 90% odpowiedzi pochodzi od samodzielnych i niesamodzielnych pracowników naukowo-dydaktycznych.

8 Projekt badawczy powstał we współpracy z Dolnośląską Agencją Współpracy Gospodarczej sp. z o.o. w wyniku realizacji w latach 2017–2018 projektu „Szkoleniowa sieć wiedzy i praktyki” — udoskonalenie oferty wyspecjalizowanych usług doradczo-szkoleniowych dla sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw (MMŚP) w oparciu o współpracę nauki i biznesu w ramach Miejskiego Programu Wsparcia Partnerstwa Szkolnictwa Wyższego i Nauki oraz Sektora Aktywności Gospodarczej organizowanego przez Gminę Wrocław.

9 Na podstawie odpowiedzi „Nie wiem czym zajmują się takie instytucje” na pytanie Czy zna Pani/Pan działające we Wrocławiu lub na Dolnym Śląsku instytucje otoczenia biznesu (IOB)?

10 Badanie przeprowadzone w latach 2013–2014 przez D. Trzmielaka w Polsce oraz wybranych krajach europejskich oraz Ameryki Północnej. Źródło: D. Trzmielak (2015). Science and business cooperation. Barriers in Poland within the context of selected European and North American countries. Marketing of Scientific and Research Organisations, MINIB, 2015, Vol. 18, Issue 4, DOI: 10.14611/minib. 18.04.2015.14, s. 160.

11 Porównaj m.in. Davey, T., Galán-Muros, V., Meerman, A., Kusio, T. (2013). The state of university-business cooperation in Poland. Brussels: Science-to-Business Marketing Research Centre, UG and University Industry Innovation Network (UIIN), http://www.ub-cooperation.eu/pdf/poland.pdf, dostęp 3.11.2018, Gajewska, Kurowska-Pysz (2012), Relacje nauka–biznes: wybrane czynniki kształtujące współpracę uczelni wyższych i przedsiębiorstw. Logistyka 5/2012, s.; 56–62, Sokół A., Wpływ barier na zakres współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R i ich implikacje dla rozwoju innowacji w Polsce, http://www.instytut.info/Vkonf/site/33.pdf, dostęp 13.10.2018; S. Pangsy-Kania (red.) Wiedza i innowacje rozwoju polskich regionów siły motoryczne i bariery. Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego & Instytut Wiedzy i Innowacji, Gdańsk 2007; Bryła P., Możliwości współpracy polskich uczelni wyższych ze sferą biznesu. Studia Edukacyjne, 31, 2014; Cyran K., Bariery współpracy sfery biznesu z jednostkami naukowymi z perspektywy małych i średnich przedsiębiorstw. Modern Management Review, MMR, vol. XX, 23–33, 2015.

12 Badanie zlecone przez MNiSW, którego wyniki przytaczane są w publikacji Bromski, K. (red.) (2013). Współpraca nauki i biznesu. Doświadczenia i dobre praktyki wybranych projektów w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007–2013. Warszawa: PARP. https://www.parp.gov.pl/files/74/81/626/18863.pdf, dostęp 30.10.2018

Bibliografia

1. Becker, G. (1990). Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich. Warszawa: PWN.
2. Bromski, K. (red.) (2013). Współpraca nauki i biznesu. Doświadczenia i dobre praktyki wybranych projektów w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007–2013. Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, https://www.parp.gov.pl/files/74/81/626/18863.pdf (dostęp 30.10.2018).
3. Bryła, P. (2014), Możliwości współpracy polskich uczelni wyższych ze sferą biznesu. Studia Edukacyjne, 31/2014, 95–112.
4. Coleman, J. (1994). Foundations of Social Theory. Cambridge: Harvard University Press.
5. Cyran, K. (2015). Bariery współpracy sfery biznesu z jednostkami naukowymi z perspektywy małych i średnich przedsiębiorstw. Modern Management Review, MMR, vol. XX, 23–33.
6. Davey, T., Galán-Muros, V., Meerman, A., Kusio, T. (2013). The state of university-business cooperation in Poland. Brussels: Science-to-Business Marketing Research Centre, UG and University
7. Industry Innovation Network (UIIN), http://www.ub-cooperation.eu/pdf/poland.pdf, (dostęp 3.11.2018).
8. Dziembała, M., Czyżewska-Misztal, D. (2016). Wspieranie współpracy nauki i biznesu w polskich regionach na przykładzie województwa śląskiego i wielkopolskiego. W: M. Kosała, M. Urbaniec, A. Żur (red.). Współczesne dylematy badań nad przedsiębiorczością. Przedsiębiorczość Międzynarodowa, vol. 2, nr 1. Kraków: Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, s. 165–185.
9. Emerling, A., Orlińska, A., Węsierska, S. (2010). Współpraca firm z sektorem edukacji. Raport z badania. Warszawa: Fundacja Aurea Mediocritas.
10. Gabryś, A. (red.) (2008). Najlepsze praktyki w zakresie współpracy ośrodków naukowych i biznesu przy wykorzystaniu środków z UE. Warszawa: Fundacja Aurea Mediocritas.
11. Gajewska P., Kurowska-Pysz, J. (2012). Relacje nauka–biznes: wybrane czynniki kształtujące współpracę uczelni wyższych i przedsiębiorstw. Logistyka 5/2012, 56–62.
12. Giza-Poleszczuk, A., Marody, M., Rychard, A. (1999). Strategie Polaków wobec zmiany systemowej. W: J. Kurczewska (red.). Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie. Warszawa: IFiS PAN.
13. Gola, A., Kaniewska-Pawik, I., Świć, A. (2015). Analiza poziomu współpracy w obszarze nauka–biznes na przykładzie pracowników naukowo-dydaktycznych Politechniki Lubelskiej. W: Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, tom 2. Lublin: Politechnika Lubelska, Katedra Organizacji Przedsiębiorstwa; Instytut Technologicznych Systemów Produkcyjnych.
14. Izdebski, H. (2016). Ustawa 2.0 — Założenia systemu szkolnictwa wyższego. https://www.swps.pl/warszawa/wydzial-prawa/projekt-ustawa-2-0 (dostęp 31.10.2018).
15. Kwiek, M., Antonowicz, D., Brdulak, J, Hulicka, M., Jędrzejewski, T., Kowalski, R., Kulczycki, E., Szadkowski, K., Szot, A., Wolszczak-Derlacz, J. (2016). Projekt założeń do ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. http://cpp.amu.edu.pl/wp-content/uploads/2016/11/Projekt_zalozen_Kwiek_et_al_2016_Final.pdf (dostęp 31.10.2018).
16. Laursen, K., Reichtein K. T., Salt T. (2011). Exploring the Effect of Geographical Proximity and University Quality on University-Industry Collaboration in the United Kingdom. Regional Studies, vol. 45 no. 4, s. 507–523.
17. Lisowska, R., Ropęga, J. (2015). Współpraca sfery nauki i biznesu z perspektywy funkcjonowania ośrodków akademickich. W: P. Głodek, M. Wiśniewska (red.) Budowa potencjału uczelni wyższej do współpracy z przedsiębiorstwami. Rola scoutingu wiedzy. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 123–140.
18. Matusiak, K. B. (2011). Podstawowe cechy poszczególnych modeli (różnych generacji) uniwersytetu. W: K. B. Matusiak (red.) Innowacje i transfer technologii — Słownik pojęć. Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
19. Pangsy-Kania, S. (red.) (2007). Wiedza i innowacje rozwoju polskich regionów siły motoryczne i bariery. Gdańsk: Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego & Instytut Wiedzy i Innowacji.
20. Portal Innowacji, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, http://www.pi.gov.pl/Finanse/chapter_94602.asp (dostęp 4.11.2018).
21. Radwan, A. (2016). Ustawa 2.0, Prezentacja koncepcji Instytutu Allerhanda. 22. http://ustawa20.allerhand.pl/wp-content/uploads/2016/09/ustawa20-IA.pdf (dostęp. 31.10.2018).
22. Sokół, A. (2009). Wpływ barier na zakres współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R i ich implikacje dla rozwoju innowacji w Polsce, http://www.instytut.info/Vkonf/site/33.pdf (dostęp 13.10.2018).
23. Trzmielak, D. (2015). Science and business cooperation. Barriers in Poland within the context of selected European and North American countries, Marketing of Scientific and Research Organisations, MINIB, 2015, Vol. 18, Issue 4, DOI: 10.14611/minib.18.04.2015.14
24. Wnuk-Lipiński, E. (2005). Socjologia życia publicznego. Warszawa: Scholar.

---

---